dinsdag 17 juli 2012

Internet verandert ons lezen

“Changing Our Textual Minds” heet een recent werk van boekhistoricus en letterkundige Adriaan van der Weel. De Leidse hoogleraar betoogt hierin dat de toenemende digitalisering van teksten ons denken diepgaand verandert.

Lithographies Orginales, door Georges de Feures (1868-1943)


door Margaretha Coornstra

Niet voor niets werd Johannes Gutenberg door het tijdschrift Time uitgeroepen tot ‘Man van het Millennium’: de uitvinding van de boekdrukkunst in het 15de eeuwse Europa staat als gewichtig feit in ons geheugen gegrift. Terecht, want de verspreiding van teksten in grotere oplagen had vérstrekkende gevolgen voor de westerse geschiedenis.

“Neem nu bijvoorbeeld de vraag in hoeverre de drukpers de groei van het protestantisme heeft bevorderd,” illustreert Adriaan van der Weel, bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van het boek. “Het protestantisme staat of valt immers met het zelf lezen van de Bijbel; dus niet alleen door een voorganger, maar door álle gelovigen. En het was de drukpers die ook gewone burgers in staat stelde om voor een redelijk bedrag hun eigen Bijbel aan te schaffen.”


Was het lezen van oudsher voorbehouden aan een elite, de 19de eeuw wordt wel ‘de Eeuw van het Boek’ genoemd. Steeds meer mensen leerden lezen en schrijven en raakten beter op de hoogte van wat zich buiten hun blikveld afspeelde. Uitgeverijen namen een hoge vlucht. En naarmate de informatieverspreiding toenam, werd ‘het volk’ allengs mondiger. Kranten, boeken en pamfletten werkten mee aan opzienbarende maatschappelijke omwentelingen als de afschaffing van de slavernij, socialisme en de uitbreiding van het kiesrecht.

Emancipatie

Van der Weel signaleert een parallel tussen de 19de eeuwse alfabetisering en de 20ste eeuwse opkomst van het internet. Beide hebben een emancipatoire werking. In de 19de eeuw krijgt een steeds breder publiek toegang tot steeds meer kennis. In de 20ste eeuw wordt de lezer tevens zelf auteur: het is heel makkelijk geworden om al schrijvend een groot publiek te bereiken.
Tegelijk verandert het internet zowel de tekstvormen als onze manier van lezen. “We zien dat teksten korter worden, evenals de tijd die mensen besteden aan het lezen van die teksten. Waarmee ik absoluut níet wil zeggen dat er tegenwoordig minder wordt gelezen, integendeel! We zijn juist voortdurend aan het lezen, al is het maar op Twitter of Facebook, want we hebben vrijwel 24 uur internettoegang via laptops en smartphones.”
Een cruciaal verschil tussen gedrukte en digitale teksten ligt bij de aandachtspanne: “Zolang je een papieren boek leest, ben je mentaal afgesloten van de wereld. Maar via internet wordt je voortdurend bestookt met comments, tweets, pop-ups enzovoort.”

Gaan die afleiding en de kortere teksten ten koste van de diepgang?
“Dat mag je aannemen, ja. Maar daar komt nog iets bij: doordat je info in kleinere brokjes krijgt voorgeschoteld, blijkt bovendien je eigen omgang met die tekst te veranderen. Kijk, een gedrukt boek sleept je mee in één lang betoog, de auteur interpreteert de feiten voor jou. Maar op internet lees je vaak alleen een stúkje van dat boek, zonder context. Het gevolg is dat je de gevonden brokjes informatie welhaast automatisch als feiten gaat beschouwen.”

Populisme
Hoezo, werkt die fragmentering niet eerder omgekeerd? Je wilt iets weten, tikt een trefwoord in en krijgt meteen duizenden hits. Geven al die verschillende invalshoeken juist niet een intersubjectief in plaats van eenzijdig beeld?
“Nou, in theorie is dat zeker het geval. Maar in de praktijk kijken mensen zelden verder dan pagina 1 van de zoekresultaten. Daarbij neigen ze ertoe om díe informatie te selecteren, die hen het beste uitkomt. Vaak stop je daarom met zoeken zodra je iets vindt wat in jouw verhaal past. Op z’n minst beperk je je eerder tot contextloze fragmenten dan dat je al die complete boeken gaat lezen. Die houding wordt nu eenmaal ingegeven door het medium.”

Met als risico dat niet-gespecialiseerde lezers gauw wat vermeende feiten bij elkaar grabbelen en overhaaste conclusies trekken, om die vervolgens weer onder dat miljoenenpubliek te verspreiden?
“Inderdaad. Ik zou de stelling ook wel aandurven – al moet ik daarbij voorzichtig zijn - dat de opkomst van de digitale media niet toevallig samenvalt met de nieuwe opkomst van het populisme. Want op het internet kan iedereen in het openbaar zijn visie verkondigen, al dan niet met deskundigheid, en zonder dat de tekst eerst een redactie moet passeren. Er is geen filter meer.”

Naast blogs en comments verschijnen ook steeds meer volledige boeken in digitale vorm. Zoals Van der Weels eigen publicatie over dit fenomeen: “Changing Our Textual Minds – Towards a digital order of knowledge” (november 2011), gratis te downloaden via www.let.leidenuniv.nl.  Van der Weel: “En dan lopen we in Nederland nog enorm achter bij Amerika, waar ze in verhouding tien keer zoveel digitale boeken verkopen. Jazeker, ook romans. Daarbij past een kanttekening: Nederland is klein en dichtbevolkt, dus je vindt hier altijd wel een boekhandel vlak om de hoek. In Amerika praat je over grote afstanden, zodat mensen eerder boeken via internet bestellen. En ja, waarom zouden ze dan ook niet meteen het hele boek downloaden?”

Comfort

Deinzen ze dan niet terug voor het gebrek aan leescomfort? Op een scherm turen is toch veel vermoeiender dan met je papieren boek in een fauteuil zitten?
“Nou, dat geldt natuurlijk vooral voor een computerscherm. Maar e-paper benadert heel dicht de kwaliteit van papier. En de scherpte op een i-Phone of tablet is ook al stukken beter. Dus dankzij de voortschrijdende techniek raken die vermoeidheidsverschijnselen steeds minder aan de orde.”
Van der Weel voorziet dat het aantal digitale romanlezers ook In Nederland zal toenemen. “Vorig jaar werd hier nog maar 1,3 procent van de boeken digitaal verkocht, maar daar zit een behoorlijke groei in. Niet exponentieel, maar misschien is het dit jaar toch al 2 procent.”
Misschien kun je de zinsnede ‘Changing Our Textual Minds’ ook anders opvatten: als een hint dat zich in ons brein een geleidelijke (neuro-)fysiologische verandering voltrekt, als gevolg van digitalisering en de veranderende tekstperceptie…?
Van der Weel: “Precies! Ik ben dan ook heel benieuwd wat de cognitiewetenschap, de wat ‘hardere’ tak van de psychologie, daarover nog zal gaan ontdekken.”


Meer info: http://www.let.leidenuniv.nl/wgbw/research/Weel_research.html

© Margaretha Coornstra, i.o.v. Wegener Dagbladen, 2 juli 2012