Op 30 november 1943 stierf de Joods-Nederlandse schrijfster Etty Hillesum in
Auschwitz. Dit jaar gaat op 30 november een muziektheater-portret in première.
‘Die Weise von Liebe und Tod’ is een eerbetoon aan deze even spirituele als
erudiete jonge vrouw. Mezzosopraan
Christianne Stotijn en actrice Julika Marijn vertolken samen haar
persoonlijkheid.
 |
| Julika Marijn & Chrstianne Stotijn als Etty Hillesum - foto Stephan Vanfleteren |
door Margaretha Coornstra
“Mijn hart is vandaag alweer enige keren gestorven, het is
ook alweer opgestaan. Ik neem van minuut tot minuut afscheid en voel me los van
al het uiterlijke…” Deze overpeinzing schreef Etty Hillesum neer tijdens haar
verblijf in kamp Westerbork. Het zijn vooral haar brieven uit de laatste
periode die Christianne Stotijn het meest aangrijpen. “Etty lijkt daarin zo
onthecht, ze schrijft vanuit een innerlijk vrij zijn. Over de natuur, over het
maanlicht rondom de barakken… En tegelijk blijft ze op zoek naar manieren om
iets te kunnen betekenen voor de ander.”
De jonge Etty woonde vanaf haar tiende jaar in Deventer,
waar vader Hillesum rector was van het Stedelijk Gymnasium. Vanaf 1932 studeerde
ze rechten en Slavische talen in Amsterdam. Na het uitbreken van de oorlog
pakte ze ook nog eens een studie psychologie op.
In augustus 1942 meldde ze zich vrijwillig in kamp Westerbork, louter uit solidariteit met haar Joodse landgenoten. Het jaar daarop werd ze op transport gesteld naar Auschwitz, waar ze op 30 november 1943 omkwam.
Het maakt deze datum beladen, maar tegelijk passend voor de première van ‘Die Weise von Liebe und Tod’, vindt Christianne Stotijn. Evenals de locatie: de Synagoge aan de Golstraat.
Zelf woont Stotijn sinds 2008 eveneens in Deventer. “Nota bene vlakbij het Etty Hillesum Centrum. Het was ook door mijn komst in Deventer dat ik haar werk echt leerde kennen. Ik wandelde door de stad, op dezelfde plekken waar zij ook heeft gelopen. Ja, ik wist al van het bestaan van haar dagboeken, maar had ze tot mijn schande nooit gelezen...” Inmiddels is Etty Hillesum één van haar helden geworden: “Ik ben gefascineerd door de gigantische kracht waarmee ze zich staande hield, temidden van alle chaos van de oorlog en in haar eigen leven.”
In augustus 1942 meldde ze zich vrijwillig in kamp Westerbork, louter uit solidariteit met haar Joodse landgenoten. Het jaar daarop werd ze op transport gesteld naar Auschwitz, waar ze op 30 november 1943 omkwam.
Het maakt deze datum beladen, maar tegelijk passend voor de première van ‘Die Weise von Liebe und Tod’, vindt Christianne Stotijn. Evenals de locatie: de Synagoge aan de Golstraat.
Zelf woont Stotijn sinds 2008 eveneens in Deventer. “Nota bene vlakbij het Etty Hillesum Centrum. Het was ook door mijn komst in Deventer dat ik haar werk echt leerde kennen. Ik wandelde door de stad, op dezelfde plekken waar zij ook heeft gelopen. Ja, ik wist al van het bestaan van haar dagboeken, maar had ze tot mijn schande nooit gelezen...” Inmiddels is Etty Hillesum één van haar helden geworden: “Ik ben gefascineerd door de gigantische kracht waarmee ze zich staande hield, temidden van alle chaos van de oorlog en in haar eigen leven.”
Op 15 januari 2014 zou Etty honderd jaar zijn geworden; aanleiding
voor tal van lezingen, exposities en theatervoorstellingen. ‘Die Weise von
Liebe und Tod’ haakt hierbij aan. De titel verwijst naar een kort verhaal, ‘Die
Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke’ door Rainer Maria Rilke
(1875–1926), die een van Hillesums favoriete auteurs was.
In de muziektheatervoorstelling wordt zowel geacteerd als gezongen. Christianne Stotijn en actrice Julika Marijn vertolken samen Etty Hillesum: “We spelen elkaars alter ego. Het aparte is dat een Volkskrantlezeres ons bij elkaar bracht. In een interview had ik namelijk mijn bewondering voor Etty uitgesproken. En toen heeft een mevrouw dat artikel uitgeknipt en aan Julika gegeven, met de woorden: ‘Volgens mij moeten jullie gaan samenwerken!’ Dat was de eerste aanzet tot deze voorstelling.”
Christianne Stotijn zingt onder meer liederen van Sjostakovitsj, zoals diens Lied Opus 143 nr. 2, met een tekst van de Russische dichteres Marina Tsvetájeva (1892-1941). Tsvetájeva was – net als Etty zelf – niet alleen kritisch ooggetuige van een kantelmoment in de maatschappij, maar zag ook haar privéleven volledig verwoest door het oorlogsgeweld in een kokend en kolkend Europa. Stotijn: “Ook Marina Tsvetájeva was een sterke vrouw, al heeft ze dan helaas wel zelfmoord gepleegd. Heel treffend vind ik haar uitspraak ‘Zolang ik mijn pen nog maar heb…!’”
Bewust is gekozen voor een aantal Russische componisten. “Etty sprak zelf heel goed Russisch en wist veel van de literatuur af: Dostojevski, Gogol… Zelf studeer ik ook Russisch, al spreek ik het nog steeds niet vloeiend.”
De liefde voor de Russische cultuur is niet het enige wat Christianne Stotijn met Etty Hillesum verbindt. Ze delen ook een mystieke inslag, een ontvankelijkheid voor het religieuze, zonder zich te laten inperken door theologie en dogmatiek. Stotijn: “Mijn opa was dominee, en ik ben nog steeds dankbaar dat ik met de kerkelijke traditie in aanraking ben gekomen. Maar religieuze beleving staat voor mij los van de kerk en geloofsrichting. Zo mag ik weliswaar graag een kathedraal binnenlopen, maar dan gaat het me om die plék. De essentie van religie en gebed ligt voor mij in de energie van een bepaald moment of ritueel, verbonden met een bepaalde plek. En zulke bijzondere plekken kun je vooral in de natuur vinden.”
Ook Etty Hillesum zocht haar geestelijke verdieping in de vrije natuur. Ze schrijft regelmatig over het IJssellandschap; daar wandelde ze graag wanneer ze haar ouders in Deventer bezocht. Ze laafde zich aan de rust, ruimte en vrijheid die ze langs de IJssel ervoer. En zelfs de beschrijvingen van haar ‘innerlijk landschap’, zoals ze het noemde, doen aan het IJsselgebied denken.
In de muziektheatervoorstelling wordt zowel geacteerd als gezongen. Christianne Stotijn en actrice Julika Marijn vertolken samen Etty Hillesum: “We spelen elkaars alter ego. Het aparte is dat een Volkskrantlezeres ons bij elkaar bracht. In een interview had ik namelijk mijn bewondering voor Etty uitgesproken. En toen heeft een mevrouw dat artikel uitgeknipt en aan Julika gegeven, met de woorden: ‘Volgens mij moeten jullie gaan samenwerken!’ Dat was de eerste aanzet tot deze voorstelling.”
Christianne Stotijn zingt onder meer liederen van Sjostakovitsj, zoals diens Lied Opus 143 nr. 2, met een tekst van de Russische dichteres Marina Tsvetájeva (1892-1941). Tsvetájeva was – net als Etty zelf – niet alleen kritisch ooggetuige van een kantelmoment in de maatschappij, maar zag ook haar privéleven volledig verwoest door het oorlogsgeweld in een kokend en kolkend Europa. Stotijn: “Ook Marina Tsvetájeva was een sterke vrouw, al heeft ze dan helaas wel zelfmoord gepleegd. Heel treffend vind ik haar uitspraak ‘Zolang ik mijn pen nog maar heb…!’”
Bewust is gekozen voor een aantal Russische componisten. “Etty sprak zelf heel goed Russisch en wist veel van de literatuur af: Dostojevski, Gogol… Zelf studeer ik ook Russisch, al spreek ik het nog steeds niet vloeiend.”
De liefde voor de Russische cultuur is niet het enige wat Christianne Stotijn met Etty Hillesum verbindt. Ze delen ook een mystieke inslag, een ontvankelijkheid voor het religieuze, zonder zich te laten inperken door theologie en dogmatiek. Stotijn: “Mijn opa was dominee, en ik ben nog steeds dankbaar dat ik met de kerkelijke traditie in aanraking ben gekomen. Maar religieuze beleving staat voor mij los van de kerk en geloofsrichting. Zo mag ik weliswaar graag een kathedraal binnenlopen, maar dan gaat het me om die plék. De essentie van religie en gebed ligt voor mij in de energie van een bepaald moment of ritueel, verbonden met een bepaalde plek. En zulke bijzondere plekken kun je vooral in de natuur vinden.”
Ook Etty Hillesum zocht haar geestelijke verdieping in de vrije natuur. Ze schrijft regelmatig over het IJssellandschap; daar wandelde ze graag wanneer ze haar ouders in Deventer bezocht. Ze laafde zich aan de rust, ruimte en vrijheid die ze langs de IJssel ervoer. En zelfs de beschrijvingen van haar ‘innerlijk landschap’, zoals ze het noemde, doen aan het IJsselgebied denken.
Het is voor Christianne Stotijn dan ook een logische stap om
haar nieuwe cd ‘If The Owl Calls Again’ (met liedteksten waarin natuur en
religie nauw verweven zijn) te presenteren in aansluiting op ‘Die Weise von
Liebe und Tod’. De titel van ‘If The Owl…’ is de beginregel van een beroemd gedicht
van John Haines, die zich liet inspireren door de ruige natuur van zijn
thuisland Alaska.
Christianne Stotijn: “Voor mij symboliseert de roep van een uil zowel een geboortekreet als een doodskreet. Dat geluid roept mij terug naar iets als een universele oerherinnering… En de nachttocht van de uil, die geruisloze vlucht, voert naar een bewustzijnsgebied waar voor mij ook de kracht van het gebed ligt.”
Qua sfeer en inhoud passen voorstelling en cd prachtig bij elkaar, beklemtoont ze. “Ten eerste omdat Etty een grote liefde voor muziek had. Maar ten tweede omdat haar leven een voortdurende zoektocht was naar een bron van kracht en zingeving. Ook zij reisde met de uil mee door de nacht.”
Christianne Stotijn: “Voor mij symboliseert de roep van een uil zowel een geboortekreet als een doodskreet. Dat geluid roept mij terug naar iets als een universele oerherinnering… En de nachttocht van de uil, die geruisloze vlucht, voert naar een bewustzijnsgebied waar voor mij ook de kracht van het gebed ligt.”
Qua sfeer en inhoud passen voorstelling en cd prachtig bij elkaar, beklemtoont ze. “Ten eerste omdat Etty een grote liefde voor muziek had. Maar ten tweede omdat haar leven een voortdurende zoektocht was naar een bron van kracht en zingeving. Ook zij reisde met de uil mee door de nacht.”
Cd ‘If The Owl Calls Again’, Christianne Stotijn e.a. Warner Classics.
Voorstelling ‘Die Weise von Liebe und Tod., Synagoge Deventer, 30/11.
